آذربایجان شوروی
آذربایجان، جمهوری شوروی سوسیالیستی، جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان سرزمینی است اسلامی و شیعهنشین در شرق قفقاز که در 1918م از سوی دولت مساواتیان به نام «جمهوری آذربایجان» و از 1920م توسط دولت بلشویکی قفقاز به نام «جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان» نامیده شد. مرکز این جمهوری باکو و جمعیت آن 000‘477‘5 نفر است (بنیگسن، 6).
وجه تسمیه
این سرزمین تا 1918م هرگز آذربایجان نامیده نمیشد. زمانی نام کهن آن «آلبانیا» بود (بارتولد، III / 334). در روستای «بویوک دَکَن» واقع در بخش نوخای قفقاز نوشتهای به خط و زبان یونانی باستان به دست آمده که تاریخ آن را سدۀ 2م دانستهاند و در آن از آلبانیا یاد شده است (لاتیشف، 103, 104). در نوشتههای مورخان باستان ازجمله پولیبیوس، استرابون و دیگران نیز این سرزمین با نام آلبانیا آمده است. به نظر بعضی محققان، آلبانیا در مآخذ پارتی به صورت «اردان» آمده است (علی اف، 18, 19). در مآخذ عهد اسلامی این نام را «اران» و «الران» نوشتهاند (بارتولد، III / 334). این نام به احتمال قوی با نام پارتی «اردان» مرتبط است. گاه نیز از این سرزمین با دو نام اران و شروان یاد کردهاند (نک : اران و سیروان). پس از لشکرکشیهای تیمور و داستان ترکمانان آققوینلو (ه م) و قرهقوینلو (ه م) نام اران به‌تدریج از کتابها برداشته شد (کسروی، 264‘265). در دایرةالمعارف بزرگ شوروی آمده است که «در اواسط سدۀ 11م ]5 ق[ هجوم اقوام ترک (ازجمله غُزان و دیگران) که دودمان سلجوقی در رأس آنها قرار داشتند به سرزمین اران و شیروان آغاز گردید» (1 / 251). از این عبارت معلوم میشود که در آن زمان سرزمین مذکور با این دو نام شناخته شده بود. با ضعف دولت صفویان و دولتهای مرکزی ایران، در این سرزمین که جزئی از ایران بود چند خاننشین، ملکنشین و سلطاننشین کوچک پدید آمد که در نیمۀ دوم سدۀ 12ق / نیمه دوم سدۀ 18م شمارۀ آنها به 15 رسید. عمدهترین آنها عبارت بودند از خاننشینهای باکو، گنجه، دربند، قُبه (قوبا = کوبا). قراباغ، نخجوان، طالش، شَکی، شروان، ایروان، لنکران، و سلطان‌نشینهای کوچک آرَش، ایلی‌سو، کازاخ، کوتکاشِن، قَبَله و شَمشادیل. سلطان‌نشینهای کوچک بعضی مستقل و بعضی دیگر تابع خانها بودند (ابراهیم بیگلی، 39) به عنوان نمونه سلطان‌نشینهای آرش، ایلی‌سو و کوتکاشن از خانشکی، و ملکنشینها از خان قراباغ تبعیت میکردند («تاریخ آذربایجان»، 334, 335). در 14 و 21 مه 1805م در اردوگاه ارتش روسیه واقع در ساحل کورکچای (20 کمـ گنجه) موافقتنامهای به امضا رسید که طبق آن، خانهای قراباغ و شکی تابعیت دولت روسیه را پذیرفتند (ابراهیم بیگلی، 62). پس از پایان جنگهای ایران و روس که بخشی از این سرزمین به اشغال روسیه درآمد و در پی انعقاد معاهدۀ ترکمانچای، بعضی خانها، ازجمله خانهای اردوباد و نخجوان، الحاق خود را به امپراتوری روسیه اعلام نمودند (دایرةالمعارف بزرگ شوروی، 1 / 252). در هیچیک از مآخذ مربوط به دوران مذکور و سالهای پیش از آن نامی از آذربایجان برای این سرزمین نمییابیم (رضا، 52- 58). در سال 1911م حزب مساوات در اراضی کنونی جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان تأسیس یافت. مساواتیان در مارس 1918م قیامی مسلحانه در باکو ترتیب دادند که اندکی بعد به دیگر نواحی آن سرزمین کشیده شد. اینان در 27 مه 1918م در شهر تفلیس دولتی تشکیل دادند و با نام «جمهوری آذربایجان» اعلام استقلال کردند (همو، 214). در پایان 1919 و اوایل 1920م دولت مساواتیان دستخوش بحران سیاسی و اقتصادی شد. در بهار 1919م در نواحی مغان و لنکران دولت شوروی تأسیس یافت. در 26 آوریل 1920م کمیتۀ موقت انقلاب به ریاست نریمان نریمان‌اف تشکیل گردید. در 28 آوریل 1920م دولت مساواتیان ساقط شد و کمیتۀ انقلاب قدرت را در باکو به دست گرفت و خود را دولت «جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان» نامید (عزیزبیگ اوا، 158).
موقع جغرافیایی
در مآخذ ایرانی و اسلامی، اراضی جنوب کوههای قفقاز و منطقۀ قفقاز مرکزی را تا شمال رود ارس، قفقاز؛ و نواحی شمالی کوههای بزرگ قفقاز را ماوراء قفقاز نوشتهاند. ولی در مآخذ روسی و به پیروی از آنها در نوشتههای محلی نامهای مذکور به صورتی وارونه ارائه شدهاند و آن محدودهای را که در مآخذ ایرانی و اسلامی به صورت ماوراء قفقاز آمده، قفقاز؛ و بخشی را که به صورت قفقاز نوشته شده است، ماوراء قفقاز میخوانند. به عنوان نمونه دایرةالمعارف بزرگ شوروی در بحث پیرامون جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان، آن را بخشی از «منطقۀ جنوب شرقی ماوراء قفقاز» نامیده است (1 / 247). این دوگانگی سبب بروز آشفتگیهایی در نوشتههای مورخان و جغرافینگاران شده است. جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان مشتمل بر جمهوری شوروی خودمختار نخجوان و ولایت خودمختار قراباغ کوهستانی و شهرها و بخشهای متعدد است. این جمهوری دارای 60 بخش، 57 شهر و 119 قصبه از نوع شهری است (همانجا). جمهوری آذربایجان از شمال با جمهوری شوروی خودمختار داغستان (جزء جمهوری شوروی سوسیالیستی فدراتیو روسیه)، از شمال غرب با بخشی از گرجستان، از غرب با جمهوریهای گرجستان و ارمنستان و از جنوب با ایران و ترکیه هممرز است. سراسر مرز شرقی جمهوری آذربایجان محدود به دریای خزر است. آن بخش از این جمهوری که در شمال رود کر (به زبان گرجی: کورا) واقع است، روزگاری شروان (شیروان) نام داشت (دانشنامه)، ولی بعدها این نام به ناحیهای بسیار کوچکتر در بخش مذکور اطلاق شد. بخش اعظم این جمهوری در فاصلۀ میان بخشهای جنوب شرقی سلسله کوههای قفقاز بزرگ و کوچک و طالش قرار گرفته است. حد شرقی این جمهوری در کرانۀ دریای خزر 800 کمـ است. شبهجزیرههای عمدۀ آن عبارتند از: آبشوران، کورینسکایا، کوسا و سارا؛ خلیجهای عمدۀ آن عبارتند از آبشوران، کیروف (قیزیل آغاج) و خلیج باکو، و جزایر عمدۀ آن عبارتند از: ژیلوی و آرتیوم که سدی آن را به ساحل مرتبط میکند. در اطراف شبهجزیرۀ آبشوریان جزایر کوچکی وجود دارد که مجموع آنها را مجمعالجزایر آبشوریان مینامند.
ناهمواریها
حدود یک‌دوم اراضی جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان کوهستانی است. در محدودۀ جنوب شرقی جمهوری سه شکل ساختاری قفقاز وجود دارد که عبارتند از برجستگی قفقاز بزرگ در شمال، برجستگی قفقاز کوچک در جنوب و فرورفتگی کُر در میان این دو برجستگی. در انتهای جنوبِ شرقیِ جمهوری کوههای طالش، در جنوبْ فرورفتگیهای میانی ارس و در شمالِ آن برآمدگیهای کوهستانی آیوتس دزور (دارالاگز) و زنگهزور از رشتهکوههای قفقاز کوچک قرار دارند. مرتفعترین قلههای آن عبارتند از «بازاردوز» به ارتفاع 466‘4 متر (در بعضی مآخذ 480‘4) و شاهداغ به ارتفاع 243‘4 متر (دایرةالمعارف بزرگ شوروی، 1 / 248). ناهمواریهای کوههای قفقاز بزرگ دارای یخچالهای متعددی است که سرچشمۀ رودهای کوهستانی را تشکیل میدهد. جبال قفقاز بزرگ در حدود شرق کوه باباداغ (به ارتفاع 629‘3 متر) دارای شیب کوهستانی تندی است (همانجا). در شرق جبال قفقاز دشت شیبدار کوسار قرار دارد که به جلگۀ سامور ـ دوهچی (روسی: سامور ـ دویچی) منتهی میگردد. فرورفتگی کُر در جمهوری آذربایجان شامل دو بخش است: ناهمواریهای منطقۀ غربی، ناهمواریهای منطقۀ شمالی. این ناهمواریها از کوههای کوتاه و فرورفتگیهایی تشکیل یافته که بزرگترین آنها فرورفتگی آلازان ـ آفتوران (آلازان ـ آغریچای) در شیب تند دامنۀ جنوبی است. در بخش مرکزی و شرقی فرورفتگی کُر، جلگه کُر ـ ارس قرارگرفته است. در محدودۀ جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان کوههای شاهداغ، موروداغ (725‘3 متر) و کوههای قراباغ از سلسله جبال کوچک قفقاز واقع شده است. در کوههای طالش سه قلۀ بلند وجود دارد که مرتفعترین آنها 477‘2 متر است. بلندترین قله در کوهستانهای نخجوان 904‘ 3 متر ارتفاع دارد (همانجا).
زمینشناسی
اراضی جمهوری آذربایجان در منطقۀ ژئوسنکلینال بزرگ (ناودیس) مربوط به دورۀ آلپی شرق قفقاز واقع شده است. کوههای قفقاز بزرگ در شمال این ناودیس قرار دارند. بخش مرکزی این کوهها از سنگهای گرانیت مقاوم پرکامبرین تشکیل شده است. دامنۀ شمالی کوههای قفقاز بزرگ به زمینهای کِرتاسه میپیوندد. این کوهها با مقطع نامتقارن در دامنۀ جنوبی دارای شیب تند است و پیدایش آنها به حرکات کوهزایی دورۀ میوسن تا پلیوسن مربوط میشود. حرکات کوهزایی اواخر دوران سوم زمینشناسی با فعالیتهای آتشفشانی همراه بوده است. اکنون نیز برخی از نشانه‌های این فعالیت آتشفشانی در لاکولیتهای بشتائو در مجاورت پیاتی گورسک دیده میشود که تا پلیوسن فوقانی فعال بودهاند. فرورفتگی کر، در جنوب کوههای قفقاز بزرگ، از رسوبات اواخر دوران سوم پوشیده شده است. این فرورفتگی به‌وسیلۀ برجستگی سورام به دو بخش تقسیم میگردد. همین برجستگی دیگر کوههای قفقاز بزرگ را به کوههای قفقاز کوچک میپیوندد.
در شبهجزیرۀ آبشوران و مجمعالجزایر آن منابع نفت و گاز وجود دارد. در منطقۀ میانی جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان، فرورفتگی کر و نواحی سفلای جلگۀ کر نیز منابع نفت و گاز موجود است. مناطق جلفا و اردوباد دارای معادن مولیبدن و سنگ نمک است. در بسیاری از مناطق جمهوری، بهویژه دامنههای جنوبی کوههای قفقاز بزرگ، نواحی شکی ـ شماخی و بخشهای جنوبی کوههای قفقاز کوچک تا جلگۀ ارس، منابع متعددی از آبهای معدنی وجود دارد که از آن جمله است آبهای معدنی باداملی، ترشسو، وایستیسو. در کوههای شاهداغ منابع سنگ آهن، و در مناطق مرتبط با رشته جبال قفقاز کوچک منابع کوبالت و بسیاری مواد کانی دیگر وجود دارند. بدین جهت مناطق مزبور را «اورال آذربایجان» نامیدهاند («دایرةالمعارف مختصر جغرافیایی»، I / 38). منطقۀ نخجوان دارای معادن نمک و مولیبدن است.
اقلیم
آب و هوای جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان گرمسیری است، ولی میتوان در آن چند نوع منطقۀ خشک و مرطوب با آب و هوای کوهستانی و جلگهای مشاهده نمود. حرارت متوسط این جمهوری از 5 / °14 سانتیگراد تا صفر درجه نوسان دارد. حرارت متوسط در ماه ژوئیه °25 تا °27 سانتیگراد است (دایرةالمعارف بزرگ شوروی، 1 / 248). هوای مناطق جنگلی در تابستانها خشک است. در این نواحی حرارت بین صفر تا °30 سانتیگراد نوسان دارد. حداکثر گرمای هوا به °40 تا °43 سانتیگراد و حداقل سرما به °30- سانتیگراد میرسد (همانجا). میزان بارندگی در نواحی مختلف این جمهوری متغیر است. در شبهجزیرۀ آبشوران و جنوب شرقی ناحیۀ شیروان میزان بارندگی کمتر از 200 میلیمتر، در جلگۀ کر ـ ارس 200-300 میلیمتر، در دامنۀ کوهها 300-900 میلیمتر، در دامنۀ سلسله جبال قفقاز بزرگ 1200-1300 میلیمتر، در بخش لنکران 1200-1400 و گاه 1700-1800 میلیمتر است (همانجا؛ دایرةالمعارف مختصر جغرافیایی، I / 38).
آبها
در جمهوری آذربایجان حدود 250‘1 رود، رودخانه و نهر موجود است که از اینها فقط 21 رود بیش از 100 کمـ طول دارند (دایرةالمعارف بزرگ شوروی، 1 / 249). بزرگترین رودی که از این جمهوری میگذرد رود کُر است که از شمالِ غرب تا جنوبِ شرق کشیده شده است و پس از پیوستن به رود ارس در ناحیۀ صابرآباد به دریای خزر میریزد. اکثر رودخانهها، نهرها و جویبارهای این جمهوری به رود کر میریزند. رودهای عمدۀ آن عبارتند از بیلقانچای، موخاجچای، تالچای قورموچای سامور، کودیالچای، شامخورچای، آقسطفا، گنجهچای، ترترچای و غیره. رودهای کر و ارس بزرگترین منابع آبیاری جمهوری به‌شمار میروند. بر روی رود کر در ناحیۀ مینگهچویر (روسی: مینگهچائور) سدی احداث گردیده است. دریاچۀ پشت این سد به وسعت 605 کمـ2 است (همانجا). در کنار سد تأسیسات برق آبی تهبیه شده است. در منطقۀ سفلای سد مینگهچائور کشتیرانی محلی امکانپذیر گشته است. طی سالهای اخیر بر روی رود ارس نیز سدهایی پدید آمده و تأسیسات برق آبی ایجاد شده است. مجموع نیروی برق این جمهوری را 15 میلیارد کیلووات ساعت نوشتهاند (همان، 24 (2) / 526). ولی حدود 90٪ نیروی برق جمهوری از طریق تأسیسات برق حرارتی تأمین میگردد (همانجا). در جمهوری حدود 250 دریاچه وجود دارد که بزرگترین آنها عبارتند از دریاچههای حاجی قبول به گنجایش 5 / 15 کمـ3، بویوک شور 3 / 10 کمـ3، آلاگل به گنجایش 5 کمـ3 و 8 متر عمق و گوی گل (همان، 1 / 249).
پوشش گیاهی
دشتهای جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان اغلب خشک و به صورت نیمهصحرا و نمکزار است، ولی در جلگههای مسیر رودهای کر و ارس و نیز دامنۀ کوهستانها گیاهان متعددی می‌روید. گیاهان جمهوری را به 4100 نوع تخمین زده‌اند. مناطق جنگلی جمهوری 000‘146‘1 هکتار است که نسبت به وسعت آن قابل توجه است. بیشتر مناطق جنگلی در دامنۀ کوههای قفقاز بزرگ و قسمتی در دامنۀ کوههای قفقاز کوچک و کوههای طاش واقع شدهاند. در دامنههای جنوبی کوههای قفقاز بزرگ درختان بلوط ایبریایی (گرجی) و شاه بلوط می‌روید.
حیات حیوانی
جانوران این ناحیه را به 12 هزار نوع تخمین زده‌اند. در بعضی نواحی آن انواع مارها و دیگر خزندگان، جانورانی چون، گراز، آهو و پرندگانی از قبیل قرقاول، دراج، تیهو، مرغابی و غیره زندگی میکنند. در نواحی کوهستانی، یوزپلنگ، خرس، گراز، گربۀ وحشی و سنجاب وجود دارد. در آبهای طالش انواع ماهیهای ارزشمند ازجمله ماهی آزاد، و در مناطق رود کر و دریای خزر ماهیهای خاویار چون استورژن و بلوگا زندگی میکنند (همان، 247، 252، 24 (2) / 526).